Bakunin en España: los aliancistas y la difusión ideológica que no fue
SUPLEMENTO | BAKUNIN INMORTAL
Según el jesuita Casimiro Martí (enOrígenes del anarquismo en Barcelona), antes y después del ciclo revolucionario de 1868 el movimiento obrero catalán se organizó o bien según el cooperativismo o bien según el reformismo socialista.
Carlos José Márquez-Álvarez | Periódico CNT
Ilustración: Kiko Makarro
Los cooperativistas respetaban el orden socioeconómico y consideraban utópico el concepto de emancipación de los trabajadores como clase. Los reformistas socialistas aspiraban a que el Estado regulara las relaciones en el Mercado frente a la neutralidad que habían establecido los liberales. Y los trabajadores buscaban mejoras laborales y profesionales, no una revolución que era asunto de una minoría militante. Debemos entender la última afirmación en un sentido abstracto que no implicaba crítica alguna al productivismo ni a su imposición a los trabajadores mediante el poder coactivo extraeconómico. De hecho, la tesis de Martí era una justificación del neo-corporativismo católico. Pero su obra significó sobre todo que se transformara en tópico historiográfico un argumento político cuya expresión más desarrollada y una de las primeras (si no la primera) la hizo Friedrich Engels en un opúsculo de 1873 (por supuesto, me refiero a Los bakuninistas en acción). A saber, que el movimiento obrero en España se había caracterizado desde sus orígenes por la antítesis entre un sindicalismo “sensato” y propio de la clase obrera nacional frente al anarquismo “irrealista” y extraño a la sociedad española.
Sin embargo, los conceptos políticos marxistas y bakuninistas tuvieron las mismas oportunidades de difusión mediante la prensa obrera tras el movimiento revolucionario de septiembre de 1868. La serie de decretos que dio el gobierno provisional revolucionario incluyó el de libertad de imprenta del 23 de octubre de 1868, por el que se abolió la censura. Y la Constitución de junio de 1869 reconoció también la libertad de imprenta como un derecho individual. Cierto que en la práctica las autoridades de provincias y municipios interfirieron por medios legales y extralegales en el ejercicio de la libertad de imprenta, que además quedó sometida a la legislación sobre orden público que el gobierno provisional decretó en julio de 1869 y que como los demás derechos individuales no quedó exenta de las suspensiones de la Constitución. Pero que se reconociera como un derecho por el Estado resultó en que el número de periódicos y revistas se incrementase en semanas de forma exponencial. También la de los sindicatos obreristas.
Aunque el incremento de la prensa a partir de septiembre de 1868 fue volátil, mediante las polémicas por carta entre militantes y la publicación de textos originales los conceptos políticos marxistas y bakuninistas se difundieron entre los miembros de los sindicatos obreristas españoles. Y sin que podamos afirmar que hubiera una toma de partido entre las tesis de Marx o de Bakunin en un primer momento; hasta tal punto que la Asociación Internacional de los Trabajadores (AIT), una agrupación internacional de federaciones sindicales e individualidades destacadas que aspiraba a ser la organización política y pública del proletariado militante, se confundió en España con la Alianza Internacional de la Democracia Socialista, una organización de militantes socialistas que se basaba en el principio de la afinidad ideológica, cuyo fin era influir en la definición ideológica de la AIT mediante la acción directa, y que adoptó un carácter secreto para no comprometer a la misma AIT. Y militantes socialistas que no sólo eran obreros industriales, sino también artesanos, minifundistas, e incluso individuos que provenían de lasclases medias urbanas pero que se oponían a la clase dominante (los notables o clases conservadoras).
«Bakuninistas» frente a marxistas
El enfrentamiento entre «bakuninistas» y marxistas no se inició dentro de la Federación Regional Española de la AIT (FRE) hasta el primer semestre de 1872, cuando los segundos denunciaron a los primeros como conspiradores. Era consecuencia de la aceptación por el Consejo General de la AIT en septiembre de 1871 de la tesis de Marx de que la revolución socialista exigía que el proletariado se organizara en un partido político. De hecho, hasta entonces no puede hablarse en propiedad de que hubiera existido una facción marxista y otra «bakuninista» dentro de la FRE. En el mes de abril de 1872 un congreso de la FRE decidió que la Alianza se disolviera en España. La respuesta de los marxistas fue llevar su denuncia a extremos de conspiranoia, como si la disolución fuera una nueva táctica de los «bakuninistas» para infiltrarse en la FRE y controlarla. Los marxistas obligaban a todos los militantes de la FRE a la toma de partido. En el verano siguiente la ruptura culminó cuando el grupo internacionalista de Madrid apoyó las tesis políticas de Marx y el de Barcelona las de Bakunin. Anselmo Lorenzo fue el único internacionalista que no tomó partido aun cuando era anarquista. La ruptura se formalizó en julio de 1872 cuando un manifiesto de los marxistas españoles denunció la Alianza como una sociedad secreta que formaban conspiradores ajenos a la AIT. En el mismo mes los marxistas constituyeron la Nueva Federación Madrileña, que fue reconocida por el Consejo General de la AIT pero a la que sólo se sumaron una docena de las más de 150 federaciones locales de la FRE. Esto ocurrió dos meses antes del congreso de la AIT de La Haya, que significó la escisión a escala internacional entre los partidarios de Marx y los de Bakunin. La Nueva Federación Madrileña se disolvió de hecho a lo largo del primer semestre de 1873, contrariamente a lo que podemos llegar a deducir de la lectura de Los bakuninistas en acción.
Mas la Alianza no era una organización de conspiradores ajenos al proletariado militante. Al menos, no en España, donde ya hemos escrito que se confundió con la misma AIT. En realidad, los marxistas de la FRE caracterizaron como «bakuninistas» a todos los aliancistas. Pero en sentido estricto los aliancistas españoles no eran bakuninistas, si como tales entendemos a los militantes de la AIT que desde un primer momento se adhirieron al programa de Bakunin y Fanelli de abolición inmediata del Estado y del régimen jurídico de propiedad privada tras la cual y a partir de los centros de trabajo había de ser instituido un régimen de propiedad colectiva no sólo de los medios de producción, sino también de los recursos naturales y de los bienes producidos.
Secciones de oficio federadas
Los aliancistas españoles propusieron una organización sindical por secciones de oficio que se federaran entre sí y a que a su vez habían de federarse en la FRE. De esta forma había de constituirse la institución política y económica que reemplazara el Estado. Era el objetivo último. Los medios para lograrlo no eran sólo la huelga general (que los marxistas identificaron desde Engels como la única táctica política de los anarquistas y criticaron en consecuencia), sino además el establecimiento de cajas de resistencia y la aceptación condicional del corporativismo (que debía ser sólo entre proletarios y excluir a los patronos; y siempre con el entendimiento de que no era un medio para la emancipación de clase en tanto que no incluía a todo elproletariado, sino de su propaganda entre los cooperativistas). Y frente a la estrategia propuesta por Marx de que el movimiento socialista se organizara en un partido para la acción parlamentaria e incluso para la insurrección armada, los aliancistas españoles afirmaron el apoliticismo. Era diferente del antipoliticismo de Bakunin.
Los aliancistas entendían que el Estado es la institución que concentra todo el poder coactivo extraeconómico y que la política no es sino la expresión de las relaciones de poder en una sociedad; en consecuencia, afirmaban que el Estado tenía que ser destruido por ser un simple instrumento de los notables, mientras rechazaban la participación de las organizaciones delproletariado en la institución estatal porque suponía que se integraran en un sistema político que imposibilitaba la emancipación colectiva sin la que no podía realizarse la emancipación individual. Es decir, y con sentido obrerista, la emancipación era del proletariado frente al Estado como instrumento de dominación de la clase de los notables, lo que había de permitir a su vez la emancipación de los proletarios frente al Estado como institución opresiva del individuo. Hasta aquí, podía haber una identificación entre el aliancismo y el bakuninismo. Pero el apoliticismo aliancista como rechazo a la participación política de las organizaciones del proletariado en el Estado no implicaba el rechazo a que los proletarios participaran a título individual en organizaciones políticas que buscaban dicha participación. De esta forma se pretendía que todo el proletariado español se organizara en una sola federación sindical por encima de diferencias ideológicas.
En la propuesta de los aliancistas había una serie de conceptos que derivaban de las experiencias históricas de los sindicalistas de clase españoles. Para ellos el Estado sólo representaba los intereses objetivos de la clase dirigente por la experiencia del dominio social de los notables, por lo que no podía ser el instrumento por el que el proletariado lograra su emancipación como clase. Ni siquiera aunque se redujese a la mínima expresión, porque en el momento en que se constituyó se había establecido una “tiranía de nuevo tipo”, un poder que era ilegítimo no sólo por gobernar contra el bien común sino por ejercer la violencia para suprimir toda libertas pero en beneficio de la clase dominante. Había aquí una continuidad histórica con las luchas políticas y sociales de los siglos XVI-XVIII, que se centraban en la lucha contra los que monopolizaban el poder municipal en defensa de aquellos que carecían tanto de medios económicos de subsistencia como de medios de políticos de defensa.
Dichos conceptos no formaban un programa político que exigiera adhesión total, pero sí que establecían afinidades políticas e ideológicas. Podemos definir la propuesta sindical del aliancismo como federalismo socialista. Y como tal, tenía una continuidad ideológica con el federalismo republicano. Cierto que no significaba que hubiera una identificación automática entre los aliancistas y los militantes más radicales del Partido Republicano Democrático Federal (los intransigentes).
Los intransigentes y los aliancistas llegaron a estar opuestos en el nivel estatal; pero en el nivel municipal no sólo se confundieron, sino que los intransigentes eran trabajadores con doble militancia en sociedades obreras que no siempre estaban afiliadas a la FRE. Es decir, el federalismo republicano se confundía con el proletariado militante en el más amplio y pleno sentido del concepto en los municipios (participación en listas electorales, alistamiento en las milicias, intervención en la política local) aunque pudiera llegar a oponerse en el Estado. Hasta tal punto, que la insurrección cantonalista del verano de 1873 sólo triunfó en los municipios en los que los trabajadores lo apoyaron (hasta que el ejército lo suprimió), lo que deja como un tópico historiográfico (al que Engels también contribuyó) la identificación de los segundos con una fracción de la burguesía. Lo que distinguía sobre todo a los aliancistas como Anselmo Lorenzo y los identificaba entre sí era que entendían que el proletariado militante en tanto que sujeto histórico colectivo (es decir, en tanto que clase) era una fuerza meta-histórica que había de liberar toda la Humanidad, lo que exigía que el Estado desapareciese en tanto que era siempre un instrumento de la tiranía y de la explotación que no podía reformarse y que tenía que ser destruido para que se liberara el trabajo como fuerza social progresiva.
El ciclo revolucionario de 1868-1874 significó el génesis del anarquismo como tradición política en España. Y una tradición política en la que había ciertamente influencias ideológicas de Bakunin que ayudaron o reforzaron la conceptualización dentro de ella, pero que no podemos identificar con el bakuninismo ni reducir a una importación extranjera y extranjerizante.
--> TRADUCCIÓN AL ESPERANTO (Jesús González)
BAKUNIN EN HISPANUJO: LA ALIANCANOJ KAJ LA IDEOLOGIA DISVASTIGO KIU NE ESTIS TIA
Laŭ la jezuito Casimiro Martí (en Originoj de la anarkiismo en Barcelono), antaŭ kaj post la revolucia ciklo de 1868 la kataluna laborista movado organiziĝis aŭ laŭ la kooperativismo aŭ laŭ la socialisma reformismo. La kooperativistoj respektis la sociekonomian ordon kaj konsideris utopia la koncepton pri la emancipiĝo de la laboristoj, kiel klaso. La socialismaj reformistoj aspiris, ke la ŝtato reguligu la rilatojn en la Merkato fronte al la neŭtraleco starigitaj de la liberaluloj. Kaj la laboristoj serĉis profesiajn kaj laborajn pliboniĝojn, ne revolucion, kiu estis afero de aktivula minoritato.
Ni devas kompreni la lastan aserton laŭ abstrakta senco, kiu enhavis nenian kritikon al la produktivismo nek al ties altrudo al la laboristoj per la subprema eksterekonomia potenco. Fakte, la tezo de Martí estis pravigo de la katolika novkorporaciemo. Sed lia verko ĉefe signifis, ke transformiĝis en historiografia kliŝo politika argumento, kies pli disvolvinta esprimo kaj unu el la unuaj (se ne la unua) estis farita de Friedrich Engels per broŝuro de 1873 (kompreneble, mi parolas pri La bakuninistoj agante). Tio estas, ke la laborista movado en Hispanujo estis karakteriziĝinta ekde siaj originoj per la antitezo inter «prudenta» sindikatismo, propra de la tutlanda laborista klaso, kaj la «nereala» anarkiismo, fremda al la hispana socio.
Tamen, la politikaj konceptoj marksismaj kaj bakuninismaj havis la samajn ŝancojn de disvastigo per la laborista gazetaro post la revolucia movado de septembro de 1868. La serio da dekretoj faritaj de la revolucia provizora registaro inkluzivis tiun pri libero de gazetaro de la 23a de oktobro 1868, per kiu oni abolis la cenzuron. Kaj ankaŭ la Konstitucio de junio de 1869 agnoskis la liberon de gazetaro, kiel individuajn rajtojn. Veras, ke praktike la aŭtoritatoj de provincoj kaj urboj entrudiĝis per leĝaj kaj eksterleĝaj rimedoj en la ekzerco de la libero de gazetaro, kiu krome restis submetita al la leĝaro pri publika ordo dekretita de la provizora registaro en julio de 1869 kaj kiu, kiel la aliaj individuaj rajtoj, estis submetita al la interrompoj de la Konstitucio. Tamen, ke la ŝtato rekonis tion, kiel rajton rezultigis, ke la nombro de ĵurnaloj kaj revuoj eksponenciale pliiĝis en semajnoj. Ankaŭ tiu de la laboristaj sindikatoj.
Kvankam la pliiĝo de la gazetaro depost septembro de 1868 estis nekonstanta, per la polemikoj faritaj per leteroj inter aktivuloj kaj la eldono de originalaj tekstoj, la politikaj konceptoj marksismaj kaj bakuninismaj diskoniĝis inter la la hispanaj laboristaj sindikatoj. Kaj ni ne povas aserti, ke venkis la tezoj de Markso aŭ de Bakunin je unua momento; ĝis tia grado, ke la Internacia Laborista Asocio (ILA), internacia grupo el sindikataj federacioj kaj elstaraj unuopuloj, kiu aspiris esti la politika kaj publika organizo de la aktivula laboristaro, konfuzis sin en Hispanujo kun la Internacia Alianco de la Socialisma Demokratio, organizo de socialistaj aktivuloj baziĝinta sur la principo de la ideologia afineco, kies celo estis influi la ideologian difinon de ILA per la rekta agado, kaj kiu adoptis sekretan karakteron por ne kompromiti ILA-on mem. Kaj socialistaj aktivuloj, kiuj ne nur estis industriaj laboristoj, sed ankaŭ metiistoj, etbienuloj, kaj eĉ individuoj devenintaj de la urbaj mezaj klasoj sed kontraŭstarante la regantan klason (la eminentuloj aŭ konservativaj klasoj).
«Bakuninistoj» fronte al marksistoj
La kontraŭstaro inter «bakuninistoj» kaj marksistoj ne komenciĝis ene de la Hispana Regiona Federacio de ILA (HRF) ĝis la unua sesmonato de 1872, kiam la duaj denuncis la unuajn, kiel konspirantojn. Estis konsekvenco de la akcepto fare de la Ĝenerala Konsilantaro de ILA en septembro de 1871 de la tezo de Markso laŭ kiu la socialisma revolucio postulis, ke la laboristaro organiziĝis laŭ politika partio. Fakte, ĝis tiam oni ne povas aserti, ke ekzistis marksisma kaj «bakuninisma» frakcioj ene de HRF. Dum la monato de aprilo de 1872 kongreso de HRF decidis, ke la Alianco malfondu sin en Hispanujo.
La respondo de la marksistoj estis pliigi sian denuncon ĝis preskaŭ la konspira teorio, kvazaŭ la malfondo estu nova taktiko de la «bakuninistoj» por enŝteliĝi en HRF-on kaj estri ĝin. La marksistoj devigis ĉiujn aktivulojn de HRF decidi ties partianiĝon.
Dum la sekva somero la rompo realiĝis, kiam la internaciista grupo de Madrido apogis la politikajn tezojn de Markso kaj tiu de Barcelono tiujn de Bakunin. Anselmo Lorenzo estis la sola internaciisto, kiu ne partianiĝis kvankam li estis anarkiista. La rompo efektiviĝis en julio de 1872, kiam manifesto el la hispanaj marksistoj denuncis la Aliancon, kiel sekretan socion, kiu preparis konspirantojn fremdajn al ILA. Sammonate la marksistoj starigis la Novan Madridan Federacion, kiu estis agnoskita de la Ĝenerala Konsilantaro de ILA tamen al kiuj nur aliĝis dekduo de la pli ol 150 lokaj federacioj de HRF. Ĉi tio okazis du monatojn antaŭ ol la kongreso de ILA ĉe Hago, kiu signifis la disiĝon laŭ internacia skalo inter la partianoj de Markso kaj tiuj de Bakunin. La Nova Madrida Federacio fakte malfondis sin laŭlonge de la unua sesmonato de 1873, kontraŭe al tio, kion ni povas dedukti el la legado de La bakuninistoj agante.
Sed la Alianco ne estis organizo el konspirantoj fremdaj al la aktivula laboristaro. Almenaŭ ne en Hispanujo, kie ni jam skribis ke ĝi konfuziĝis kun ILA mem. Fakte, la marksistoj de HRF karakterizis, kiel «bakuninistojn» ĉiujn aliancanojn. Sed striktasence la hispanaj aliancanoj ne estis bakuninistoj, se kiel tiaj ni konsideras la aktivulojn de ILA, kiuj ekde la unua momento aliĝis al la programo de Bakunin kaj Fanelli pri la tuja abolo de la ŝtato kaj la jura reĝimo de privata proprieto post kiu el la laborejoj devis esti starigita reĝimo de kolektiva proprieto ne nur de la rimedoj de produktado, sed ankaŭ de la naturaj rimedoj kaj de la produktitaj varoj.
Sekcioj de ofico federaciigitaj
La hispanaj aliancanoj proponis sindikatan organizon laŭ sekcioj de ofico, kiuj federaciiĝis inter si kaj siavice devis federaciiĝi ene de HRF. Tiel devis stariĝi la politika kaj ekonomia institucio, kiu anstataŭus la ŝtaton. Estis la lasta celo. La rimedoj por atingi ĝin ne nur estis la ĝenerala striko (kiun la marksistoj identigis ekde Engels, kiel la sola politika taktiko de la anarkiistoj kaj sekve kritikis ĝin), sed krome, la starigo de kasoj por rezisto kaj la kondiĉa akcepto de la korporaciemo (kiu nur devis okazi inter laboristoj kaj ekskluzivi la mastrojn; kaj ĉiam konsiderante, ke ne estis rimedo por la emancipiĝo de klaso ĉar ĝi ne inkluzivis la tutan laboristaron). Kaj fronte al la strategio proponita de Markso por ke la socialisma movado organiziĝu en partio por la parlamenta agado kaj eĉ por la armita ribelo, la hispanaj aliancanoj reasertis sian nepolitikismon. Tio diferenciĝis de la kontraŭpolitikismo de Bakunin. La aliancanoj komprenis, ke la ŝtato estas la institucio, kiu koncentras la tutan subpreman eksterekonomian povon kaj, ke politiko nur estas la esprimo de la povrilatoj en socio; sekve, ili asertis, ke la ŝtato devis detruiĝi ĉar estas simpla instrumento de la eminentuloj, dum ili malakceptis la partoprenon de la organizoj de la laboristaro en la ŝtata institucio ĉar tio implicis, ke ili formus parton de politika sistemo, kiu neebligis la kolektivan emancipiĝon sen kiu ne povis okazi la individua emancipiĝo. Tio estas, kaj laŭ laborista senco, la emancipiĝo estis de la laboristaro fronte al la ŝtato, kiel instrumento de regado de la klaso de la eminentuloj, kio siavice devis permesi la emancipiĝon de la laboristoj fronte al la ŝtato, kiel subprema institucio sur la individuo. Pri tio, eblis identigo inter la aliancismo kaj la bakuninismo. Sed la aliancisma nepolitikismo, kiel malakcepto al la politika partopreno de la organizoj de la laboristaro en la ŝtato ne implicis malakcepti, ke la laboristoj partoprenu laŭ individua nivelo en politikaj organizoj serĉintaj la menciitan partoprenon. Tiel oni pretendis, ke la tuta hispana laboristaro organiziĝu en unu sola sindikata federacio super ideologiaj diferencoj.
En la propono de la aliancanoj estis serio da konceptoj, kiuj devenis de la historiaj spertoj de la hispanaj sindikatistoj de klaso. Por ili la ŝtato nur reprezentis la objektivajn interesojn de la gvidanta klaso pro la sperto de la socia regado de la eminentuloj, tial ĝi ne povis esti la instrumento per kiu la laboristaro atingos sian emancipiĝon, kiel klaso. Eĉ ne kvankam ĝi ege reduktis sin, ĉar en la momento kiam ĝi stariĝis, komenciĝis «novtipa tiraneco», povo, kiu estis neleĝa ĉar ĝi regadis kontraŭ la komuna bono kaj praktikadis la perforton por forigi ĉiun liberon profite de la reganta klaso. Sekve estis historia kontinueco kun la politikaj kaj sociaj luktoj de la 16a-18a jarcentoj, kiuj koncentriĝis pri la lukto kontraŭ tiuj, kiuj monopoligis la urban povon defende de tiuj, kiuj malhavis tiom da ekonomiaj rimedoj de vivtenado, kiom da politikaj rimedoj de defendo.
Tiuj konceptoj ne starigis politikan programon, kiu postulis tutan aliĝon sed ja starigis ideologiajn kaj politikajn afinecojn. Ni povas difini la sindikatan proponon de la aliancismo, kiel socialisman federaciismon. Kaj kiel tia, ĝi havis ideologian kontinuecon kun la respublika federaciismo. Veras, ke tio ne signifis, ke estis aŭtomata identigo inter la aliancanoj kaj la plej radikalaj aktivuloj de la Federacia Demokrata Respublika Partio (la necedemuloj).
La necedemuloj kaj la aliancanoj kontraŭstaris inter si laŭ la tutlanda nivelo; sed laŭ la urba nivelo ili ne nur intermiksiĝis, sed la necedemuloj estis laboristoj kun duobla aktivismo en laboristaj societoj ne ĉiam aliĝintaj al HRF. Tio estas, la respublika federaciismo konfuzis sin kun la aktivula laboristaro laŭ la plej ampleksa kaj plena senco de la koncepto en la urboj (partopreno en prielektaj listoj, rekrutigo en la milicoj, interveno en la loka politiko) kvankam ili povis kontraŭstari inter si laŭ ŝtata nivelo. Ĝis tia grado, ke la kantona ribelo ozakinta la somero de 1873 venkis nur en la urboj en kiuj la laboristoj ĝin apogis (ĝis kiam la armeo neniigis ĝin), kio igas historiografia topiko (al kiu ankaŭ Engels kontribuis) la identigon de la duaj kun frakcio de la burĝaro. Kio ĉefe distingis la aliancanojn, kiel Anselmo-n Lorenzo kaj identigis ilin inter si estis, ke ili komprenis, ke la aktivula laboristaro, kiel kolektiva historia subjekto (tio estas, kiel klaso) estis metahistoria forto, kiu devis liberigi la tutan Homaron, kio postulis, ke la ŝtato malaperu ĉar ĝi ĉiam estis instrumento de la tiraneco kaj de la ekspluatado, kiu ne povis reformiĝi kaj kiu devis detruiĝi por ke liberiĝu la laboro, kiel progresema socia forto. La revolucia ciklo de 1868-1874 signifis la estigon de anarkiismo, kiel politika tradicio en Hispanujo. Kaj politika tradicio en kiu certe estis ideologiaj influoj de Bakunin, kiuj helpis aŭ plifortigis la konceptigon ene de ĝi, tamen ni ne povas identigi ĝin kun la bakuninismo nek redukti ĝin al fremda kaj fremdiga importado.
Periódico:
Periódico CNT nº 413 - Julio 2014
